Młyny papiernicze na listę UNESCO

Epoka młynów papierniczych została zapoczątkowana w Europie w XIII stuleciu. W okresie trwającym ponad pół tysiąca lat, powstało kilka tysięcy papierni, w których ręcznie czerpano papier. Wprawdzie jeszcze w XX wieku działała niewielka liczba dawnych wytwórni papieru, a nieliczne pozostały do dziś, jednak należy przyjąć, że stare papiernictwo opierające się na prostych urządzeniach napędzanych energią wodną i ręcznym czerpaniu masy papierniczej na sita, zostało wyparte przez fabryki stosujące maszyny papiernicze w ciągu XIX stulecia.

Do dziś w Europie przetrwało niespełna 30 dawnych papierni, będących świadkami historycznej technologii produkcji. Spośród istniejących obiektów, jednym z ciekawszych jest młyn papierniczy w Dusznikach-Zdroju (Polska), w którym od ponad 50 lat działa Muzeum Papiernictwa. Dusznickie muzeum realizuje koncepcję przygotowania wniosku o wpisanie na listę UNESCO kilku najcenniejszych historycznych papierni. W tej chwili współpracują ze sobą muzea papieru w Polsce (Duszniki-Zdrój), Czechach (Velke Losiny), Niemczech (Homburg w Dolnej Frankonii oraz w Niederzwönitz), we Włoszech (Pescia) oraz w Hiszpani (Capellades).

Duszniki-Zdrój (Polska)

Początki papiernictwa w Dusznikach datowane są na okres przed 1562 r. Niestety w 1601 r. powódź zniszczyła część zabudowań wytwórni. Ówczesny papiernik – Gregor Kretschmer odbudował młyn i w 1605 r. wznowił czerpanie papieru. Okres świetności młyna to XVII i XVIII wiek. Wówczas papiernicy duszniccy zyskując znaczne bogactwo ze sprzedaży papieru unowocześniali produkcję oraz ozdobili młyn, który stał się jednym z najpiękniejszych obiektów przemysłowych w Europie. Ozdoby w kształcie rozet i półrozet nad oknami od strony zachodniej i północnej oraz wykonane w kształcie ślimacznic osłony dachowe chroniące suszarnię przed zacinającym deszczem są elementami niespotykanymi w żadnym innym młynie papierniczym. Podobnie niespotykane są malowidła ścienne wykonane w pomieszczeniach mieszkalnych dawnych papierników.

Pięciokondygnacyjny budynek młyna oraz sześciokondygnacyjna suszarnia papieru stały się w XVIII w. jednymi z najwyższych budynków w Dusznikach. Funkcja poszczególnych pomieszczeń była charakterystyczna dla licznych młynów papierniczych (na dole produkcja i obróbka papieru, na strychach suszarnie).

W XIX wieku, wskutek rozwoju maszynowej techniki produkcji papieru, dusznicki młyn stopniowo podupadał. W celu ratowania przedsiębiorstwa, w 1905 r. ówczesny właściciel zakładu Karl Wiehr zainstalował w budynku maszynę do wytwarzania tektur. Jednak okresie kryzysu gospodarczego sytuacja ekonomiczna Wiehra pogarszała się i w wstrzymał produkcję. W 1939 r. papiernia została sprzedana miastu, z myślą o stworzeniu tu muzeum.

W 1945 r. podupadający młyn został przejęty przez polskie państwo. W latach 60. XX w. przystąpiono do remontów, a w 1968 r. otwarto Muzeum Papiernictwa. W 1971 r. wznowiono wyrób papieru czerpanego dawną techniką. Dusznickie muzeum jest największym w Polsce producentem papieru czerpanego. Jako jedyne w kraju samo projektuje i wytwarza sita umożliwiające czerpanie papieru ze znakami wodnymi.

W 2011 r. młyn zyskał status pomnika historii, co otworzyło starania o wpisanie obiektu ma listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Velke Losiny (Czechy)

Młyn papierniczy w Velkich Losinach powstał w latach 1591-1596. Na przełomie XVIII i XIX w. obiekt zyskał obecny kształt. W XIX w., pomimo dużej konkurencji ze strony nowoczesnych fabryk papieru, zakład w Losinach kontynuował produkcję wg dawnej techniki. Wpływ na to miało zastosowanie papieru czerpanego do wyrobu filtrów dla różnych gałęzi przemysłu.

Po drugiej wojnie światowej w papiernię znacjonalizowano i urządzono w niej sale muzealne. Od 2006 r. młyn należy do spółki akcyjnej.

W 2002 r. papiernia została zaliczona przez Rząd Republiki Czeskiej do narodowych zabytków kultury. Wpisano ją również na listę informacyjną UNESCO, co zapoczątkowało starania o wpisanie obiektu na listę światowego dziedzictwa.

Papiernia w Velkich Losinach to kompleks zachowanych w dobrym stanie kilku murowanych budynków krytych gontowym dachowym. Podobnie jak w Dusznikach, dolne pomieszczenia papierni służyły do przygotowywania surowców, czerpania i obróbki papieru. Wielokokondygnacyjne strychy wykorzystywano do suszenia papieru.

W części muzealnej prezentowane są informacje o dziejach papiernictwa oraz o tradycjach wyrobu papieru w Velkich Losinach. Elementem zwiedzania jest również wizyta w czerpalni, gdzie odbywa się ręczny wyrób papieru. Papiernia w Velkich Losinach jest jednym z większych w Europie producentów papieru czerpanego.

Homburg (Niemcy)

Papiernia w Homburgu w Niemczech pochodzi z 1807 roku. Położona jest nad Menem (Kraj związkowy Bawaria). Została przeniesiona w obecne miejsce z Windheim belka po belce. Młyn w Windheim pochodził z XVII wieku. W XIX wieku w młynie zainstalowano niewielką maszynę na której wytwarzano tekturę.

Budynek posiadał podobne funkcje jak inne papiernie: w dolnych kondygnacjach odbywała się produkcja, a na strychach suszono papier. Do dziś zachowało się koło wodne i inne wyposażenie ze starego młyna oraz maszyna do produkcji tektury z II połowy XIX w.

W 1997 roku, po szeroko zakrojonych pracach remontowych otwarto Muzeum Papieru wraz z manufakturą. Instytucja jest prowadzona przez potomka dawnych papierników – Johannesa Follmera, a działalność muzeum finansuje powiat Main-Spessart.

Technisches Museum Papiermühle Niederzwönitz (Niemcy)

Młyn papierniczy w Niederzwönitz był po raz pierwszy wzmiankowany w księgach rachunkowych miasta  Zwönitz z 1568. Stanowi on jedyny zachowany relikt sieci manufaktur, która rozwinęła się w zachodnich Rudawach, w związku z górniczą gorączką.

Historyczne znaki wodne z Niederzwönitz – lew rodu Schönbergów oraz młot i dłuto – nawiązują do górnictwa, które odegrało kluczową rolę dla rozwoju lokalnego papiernictwa w XVI w. W latach 1660 – 1751 miasto Niederzwönitz oraz papiernia były własnością rodu Schönbergów. Znaki wodne z epoki Gottfrieda Deckera – ostatniego dzierżawcy młyna papierniczego z czasów Schönbergów – znajdują się na dokumentach muzycznych zachowanych w archiwum berlińskiej akademii śpiewaczej.

W latach 1840 – 1868 papiernię przekształcono w manufakturę tektury. W drugiej połowie XIX wieku przeszła ona własność rodziny Wintermanów. Aż do 1973 tekturę wytwarzano tu według tradycyjnej technologii, sięgającej korzeniami ery przedindustrialnej. W 1953 roku papiernia zyskała status pomnika techniki. Po przejściu na emeryturę, ostatni właściciel manufaktury sprzedał ją miastu Zwönitz, które zorganizowało w niej muzeum – Technisches Museum Papiermühle Niederzwönitz.

Muzeum prezentuje historię tradycyjnego papiernictwa oraz wyrobu tektury. We wnętrzach zabytkowego młyna papierniczego zachowała się wciąż funkcjonująca, częściowo napędzana energią wodną linia produkcyjna do wytwarzania tektury oraz elementy wyposażenia używane w tradycyjnym wytwarzaniu papieru ręcznie czerpanego. Interesującym elementem ekspozycji jest zrekonstruowane mieszkanie rodziny papierników z lat trzydziestych XX wieku.

Il Museo della Carta di Pescia (Włochy)

Młyn papierniczy Le Carte znajduje się w mieście Pescia w Toskanii, na obszarze nazywanym “Szwajcarią Pesciańską”. Na przestrzeni wieków rozwinął się tu system papierni zasilanych energią wodną. Aż do połowy XX wieku znajdował się tu jeden z największych ośrodków papiernictwa we Włoszech.

Papiernia Le Carte powstała w 1725 r., a w 1737 r. została przystosowana do wytwarzania papieru ręcznie czerpanego.  W 1860 r. młyn papierniczy został zakupiony przez ród Magnani. Wkrótce dzięki przedsiębiorczości nowych właścicieli papiernia przekształciła się w wielkie przedsiębiorstwo o ustalonej na krajowym i międzynarodowym rynku renomie. Manufaktura wyspecjalizowała się w wytwarzaniu papieru dokumentowego, czekowego i banknotowego, który eksportowano również za granicę. Powstawał tu również papier artystyczny oraz papier ręcznie czerpany ze znakami wodnymi Napoleona i Marii Luizy Austriaczki. Na papierze z Pescii tworzyli sławni artyści, na przykład Giorgio De Chirico, Pablo Picasso, czy Gabriele D’Annunzio.

Młyn papierniczy działał do 1992 r. Dziś jest on siedzibą Muzeum Papieru oraz jednego z najważniejszych włoskich archiwów – Archiwum Historycznego Rodu Magnani. Muzeum posiada w swoich zbiorach około 7 tysięcy eksponatów – form do czerpania papieru ze znakami wodnymi, odlewów woskowych ze znakami wodnymi, tkanin ze znakami wodnymi, stempli i pieczęci. W papierni kontynuowana jest tradycja ręcznego czerpania papieru.

Museu Molí Paperer de Capellades (Hiszpania)

Młyn papierniczy “Molí de la Vila” jest położony w Capellades, w regionie Anoia który począwszy od połowy XVIII w. stanowił silne centrum papiernictwa w Katalonii. Pod koniec XVIII w. w okolicy działało 46-47 papierni, a wytwarzany lokalnie papier był rozprowadzany nie tylko na obszarze całej Hiszpanii, lecz także w jej amerykanskich koloniach i na Filipinach. Wiele przykładów zabytkowej architektury związanej z papiernictwem przetrwało w tym regionie do dziś.

Papiernia “Molí de la Vila”  leży nad basenem, stanowiącym kluczowy element jednego z najważniejszych systemów hydraulicznych w Hiszpanii. Pierwotnie był on w stanie wyprodukować 12 milionów litrów wody dziennie, aby zasilić tak zwane “Costa Mills”, czyli zespół szesnastu papierni położonych pomiędzy centrum Capellades, a rzeką Anoia.

 Papiernia “Molí de la Vila” powstała w miejscu wcześniejszego młyna zbożowego, wyburzonego w 1859 r. Zachowany do dziś budynek powstał w 1862 r., z inicjatywy nowego właściciela Jaume Ferrer i Roca. Zachował on układ funkcjonalny charakterystyczny dla katalońskiego papiernictwa lat sześćdziesiątych XIX w. 

Molí de la Vila działał jako papiernia w latach 1868 – 1920, kiedy nastąpił kryzys ekonomiczny. W 1928 r. budynek zakupiło miasto Capellades, które użytkowało go na własne potrzeby.

1 lipca 1961 r. w zabytkowej papierni otwarto muzeum, które kultywuje lokalne tradycje papiernicze, a także posiada bogatą kolekcję dokumentów i narzędzi, będących świadectwem przemian, jakie przechodziło papiernictwo w Katalonii.

W maju 2024 r. na listach informacyjnych Polski, Czech, Niemiec, Hiszpanii i Włoch, prowadzonych przez Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO, został zamieszczony nowy wpis dotyczący projektu pt. European Paper Mills (from the era of hand-made paper). Oznacza to, że w/w kraje będą w najbliższych latach wspólnie dążyły do wpisania sześciu historycznych papierni na listę światowego dziedzictwa materialnego UNESCO.

Wspólne zgłoszenie projektu przez w/w kraje na listy informacyjne UNESCO jest znaczącym sukcesem Muzeum Papiernictwa, w którym opracowano koncepcję wpisu. To również niebagatelne osiągnięcie Polski, gdyż cały międzynarodowy projekt będzie koordynowany przez nasz kraj.

Wydarzenie to otworzyło nowy etap prac, których celem jest właściwe przygotowanie do wpisu na listę UNESCO budynku zabytkowego młyna papiernicze. Zamierzamy m.in.:

– przystosować muzeum do przyjęcia zwiększonej liczny zwiedzających,

– przeprowadzić rewitalizację czerpalni w celu odtworzenia historycznej technologii czerpania papieru z tradycyjnych surowców,

– utworzyć międzynarodowy ośrodek gromadzenia i upowszechniania informacji o młynach papierniczych z całego świata.