Młyny papiernicze na listę UNESCO
Epoka młynów papierniczych została zapoczątkowana w Europie w XIII stuleciu. W okresie trwającym ponad pół tysiąca lat, powstało kilka tysięcy papierni, w których ręcznie czerpano papier. Wprawdzie jeszcze w XX wieku działała niewielka liczba dawnych wytwórni papieru, a nieliczne pozostały do dziś, jednak należy przyjąć, że stare papiernictwo opierające się na prostych urządzeniach napędzanych energią wodną i ręcznym czerpaniu masy papierniczej na sita, zostało wyparte przez fabryki stosujące maszyny papiernicze w ciągu XIX stulecia.
Do dziś w Europie przetrwało niespełna 30 dawnych papierni, będących świadkami historycznej technologii produkcji. Spośród istniejących obiektów, jednym z ciekawszych jest młyn papierniczy w Dusznikach-Zdroju (Polska), w którym od ponad 50 lat działa Muzeum Papiernictwa. Dusznickie muzeum realizuje koncepcję przygotowania wniosku o wpisanie na listę UNESCO kilku najcenniejszych historycznych papierni. W tej chwili współpracują ze sobą muzea papieru w Polsce (Duszniki-Zdrój), Czechach (Velke Losiny), Niemczech (Homburg w Dolnej Frankonii) i Francji (Richard de Bas w Ambert).
Duszniki-Zdrój (Polska)
Początki papiernictwa w Dusznikach datowane są na okres przed 1562 r. Niestety w 1601 r. powódź zniszczyła część zabudowań wytwórni. Ówczesny papiernik – Gregor Kretschmer odbudował młyn i w 1605 r. wznowił czerpanie papieru. Okres świetności młyna to XVII i XVIII wiek. Wówczas papiernicy duszniccy zyskując znaczne bogactwo ze sprzedaży papieru unowocześniali produkcję oraz ozdobili młyn, który stał się jednym z najpiękniejszych obiektów przemysłowych w Europie. Ozdoby w kształcie rozet i półrozet nad oknami od strony zachodniej i północnej oraz wykonane w kształcie ślimacznic osłony dachowe chroniące suszarnię przed zacinającym deszczem są elementami niespotykanymi w żadnym innym młynie papierniczym. Podobnie niespotykane są malowidła ścienne wykonane w pomieszczeniach mieszkalnych dawnych papierników.
Pięciokondygnacyjny budynek młyna oraz sześciokondygnacyjna suszarnia papieru stały się w XVIII w. jednymi z najwyższych budynków w Dusznikach. Funkcja poszczególnych pomieszczeń była charakterystyczna dla licznych młynów papierniczych (na dole produkcja i obróbka papieru, na strychach suszarnie).
W XIX wieku, wskutek rozwoju maszynowej techniki produkcji papieru, dusznicki młyn stopniowo podupadał. W celu ratowania przedsiębiorstwa, w 1905 r. ówczesny właściciel zakładu Karl Wiehr zainstalował w budynku maszynę do wytwarzania tektur. Jednak okresie kryzysu gospodarczego sytuacja ekonomiczna Wiehra pogarszała się i w wstrzymał produkcję. W 1939 r. papiernia została sprzedana miastu, z myślą o stworzeniu tu muzeum.
W 1945 r. podupadający młyn został przejęty przez polskie państwo. W latach 60. XX w. przystąpiono do remontów, a w 1968 r. otwarto Muzeum Papiernictwa. W 1971 r. wznowiono wyrób papieru czerpanego dawną techniką. Dusznickie muzeum jest największym w Polsce producentem papieru czerpanego. Jako jedyne w kraju samo projektuje i wytwarza sita umożliwiające czerpanie papieru ze znakami wodnymi.
W 2011 r. młyn zyskał status pomnika historii, co otworzyło starania o wpisanie obiektu ma listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Velke Losiny (Czechy)
Młyn papierniczy w Velkich Losinach powstał w latach 1591-1596. Na przełomie XVIII i XIX w. obiekt zyskał obecny kształt. W XIX w., pomimo dużej konkurencji ze strony nowoczesnych fabryk papieru, zakład w Losinach kontynuował produkcję wg dawnej techniki. Wpływ na to miało zastosowanie papieru czerpanego do wyrobu filtrów dla różnych gałęzi przemysłu.
Po drugiej wojnie światowej w papiernię znacjonalizowano i urządzono w niej sale muzealne. Od 2006 r. młyn należy do spółki akcyjnej.
W 2002 r. papiernia została zaliczona przez Rząd Republiki Czeskiej do narodowych zabytków kultury. Wpisano ją również na listę informacyjną UNESCO, co zapoczątkowało starania o wpisanie obiektu na listę światowego dziedzictwa.
Papiernia w Velkich Losinach to kompleks zachowanych w dobrym stanie kilku murowanych budynków krytych gontowym dachowym. Podobnie jak w Dusznikach, dolne pomieszczenia papierni służyły do przygotowywania surowców, czerpania i obróbki papieru. Wielokokondygnacyjne strychy wykorzystywano do suszenia papieru.
W części muzealnej prezentowane są informacje o dziejach papiernictwa oraz o tradycjach wyrobu papieru w Velkich Losinach. Elementem zwiedzania jest również wizyta w czerpalni, gdzie odbywa się ręczny wyrób papieru. Papiernia w Velkich Losinach jest jednym z większych w Europie producentów papieru czerpanego.
Homburg (Niemcy)
Papiernia w Homburgu w Niemczech pochodzi z 1807 roku. Położona jest nad Menem (Kraj związkowy Bawaria). Została przeniesiona w obecne miejsce z Windheim belka po belce. Młyn w Windheim pochodził z XVII wieku. W XIX wieku w młynie zainstalowano niewielką maszynę na której wytwarzano tekturę.
Budynek posiadał podobne funkcje jak inne papiernie: w dolnych kondygnacjach odbywała się produkcja, a na strychach suszono papier. Do dziś zachowało się koło wodne i inne wyposażenie ze starego młyna oraz maszyna do produkcji tektury z II połowy XIX w.
W 1997 roku, po szeroko zakrojonych pracach remontowych otwarto Muzeum Papieru wraz z manufakturą. Instytucja jest prowadzona przez potomka dawnych papierników – Johannesa Follmera, a działalność muzeum finansuje powiat Main-Spessart.
Richard de Bas w Ambert (Francja)
W okolicach Lyonu znajduje się najstarszy młyn papierniczy we Francji. Istniał już w pierwszej połowie XIV wieku, o czym świadczy zachowana data 1326 nad jednym z okien. Poszczególne części papierni datowane są na różne okresy, m.in. na XV oraz XVIII stulecie. W 1463 r. papiernia była własnością rodziny Richards; od jej nazwiska pochodzi nazwa młyna. Na początku XX wieku, w związku z rozwojem maszynowej produkcji archaiczny zakład popadał w coraz większe problemy. W latach 40. przekształcono firmę w placówkę muzealną. W papierni zachowały się liczne oryginalne urządzenia produkcyjne. Do dziś kontynuowany jest wyrób ekskluzywnych papierów czerpanych.
Papiernia w Ambert położona jest na zboczu góry, a składa się z kilku przylegających do siebie budynków. Dolne kondygnacje młyna wzniesione są z kamienia, górne, w których odbywa się suszenie papieru zbudowane zostały z drewna, co pozwalało uzyskać odpowiednią przewiewność pomieszczeń, szczególnie istotną w procesie suszenia papieru. Cały kompleks budynków charakteryzuje się prostą architekturą, o prostych lekko skośnych dachach.
***
Naszym zamierzeniem jest pozyskanie do współpracy kilku młynów papierniczych z innych krajów europejskich, cechujących się wyjątkową wartością. Celem jest przygotowanie wniosku o wpisanie na listę UNESCO ok. 5-8 historycznych papierni, będących świadkami ręcznej techniki wyrobu papieru.
W październiku 2019 r. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego zgłosiło kandydaturę dusznickiego młyna papierniczego do wpisania na listę UNESCO (zostaliśmy wpisanie na listę informacyjną UNESCO). Wydarzenie to otworzyło nowy etap prac, których celem jest właściwe przygotowanie budynku. Zamierzamy m.in.:
– przystosować muzeum do przyjęcia zwiększonej liczny zwiedzających,
– przeprowadzić rewitalizację czerpalni w celu odtworzenia historycznej technologii czerpania papieru z tradycyjnych surowców,
– utworzyć międzynarodowy ośrodek gromadzenia i upowszechniania informacji o młynach papierniczych z całego świata.