Nasza inicjatywa: młyny papiernicze na listę UNESCO
Epoka młynów papierniczych została zapoczątkowana w Europie w XIII stuleciu. W okresie trwającym ponad pół tysiąca lat, powstało kilka tysięcy papierni, w których ręcznie czerpania papier. Wprawdzie jeszcze w XX wieku działała niewielka liczba dawnych wytwórni papieru, a nieliczne pozostały do dziś, jednak należy przyjąć, że stare papiernictwo opierające się na prostych urządzeniach napędzanych energią wodną i ręcznym czerpaniu masy papierniczej na sita, zostało wyparte przez fabryki stosujące maszyny papiernicze w ciągu XIX stulecia.
Do dziś w Europie przetrwało niespełna 30 dawnych papierni, będących świadkami historycznej technologii produkcji. Spośród istniejących obiektów, jednym z ciekawszych jest młyn papierniczy w Dusznikach-Zdroju (Polska), w którym od 50 lat działa Muzeum Papiernictwa. Dusznickie muzeum realizuje koncepcję przygotowania wniosku o wpisanie na listę UNESCO kilku najcenniejszych historycznych papierni. W tej chwili współpracują ze sobą muzea papieru w Polsce (Duszniki-Zdrój), Czechach (Velke Losiny) i Niemczech (Homburg w Dolnej Frankonii).
Duszniki-Zdrój (Polska)
Początki papiernictwa w Dusznikach datowane są na okres przed 1562 r. Niestety w 1601 r. powódź zniszczyła część zabudowań wytwórni. Ówczesny papiernik – Gregor Kretschmer odbudował młyn i w 1605 r. wznowił czerpanie papieru. Okres świetności młyna to XVII i XVIII wiek. Wówczas papiernicy duszniccy zyskując znaczne bogactwo ze sprzedaży papieru unowocześniali produkcję oraz ozdobili młyn, który stał się jednym z najpiękniejszych obiektów przemysłowych w Europie. Ozdoby w kształcie rozet i półrozet nad oknami od strony zachodniej i północnej oraz wykonane w kształcie ślimacznic osłony dachowe chroniące suszarnię przed zacinającym deszczem są elementami niespotykanymi w żadnym innym młynie papierniczym. Podobnie niespotykane są malowidła ścienne wykonane w pomieszczeniach mieszkalnych dawnych papierników.
Pięciokondygnacyjny budynek młyna oraz sześciokondygnacyjna suszarnia papieru stały się w XVIII w. jednymi z najwyższych budynków w Dusznikach. Funkcja poszczególnych pomieszczeń była charakterystyczna dla licznych młynów papierniczych (na dole produkcja i obróbka papieru, na strychach suszarnie).
W XIX wieku, wskutek rozwoju maszynowej techniki produkcji papieru, dusznicki młyn stopniowo podupadał. W celu ratowania przedsiębiorstwa, w 1905 r. ówczesny właściciel zakładu Karl Wiehr zainstalował w budynku maszynę do wytwarzania tektur. Jednak okresie kryzysu gospodarczego sytuacja ekonomiczna Wiehra pogarszała się i w wstrzymał produkcję. W 1939 r. papiernia została sprzedana miastu, z myślą o stworzeniu tu muzeum.
W 1945 r. podupadający młyn został przejęty przez polskie państwo. W latach 60. XX w. przystąpiono do remontów, a w 1968 r. otwarto Muzeum Papiernictwa. W 1971 r. wznowiono wyrób papieru czerpanego dawną techniką. Dusznickie muzeum jest największym w Polsce producentem papieru czerpanego. Jako jedyne w kraju samo projektuje i wytwarza sita umożliwiające czerpanie papieru ze znakami wodnymi.
W 2011 r. młyn zyskał status pomnika historii, co otworzyło starania o wpisanie obiektu ma listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Velke Losiny (Czechy)
Młyn papierniczy w Velkich Losinach powstał w latach 1591-1596. Na przełomie XVIII i XIX w. obiekt zyskał obecny kształt. W XIX w., pomimo dużej konkurencji ze strony nowoczesnych fabryk papieru, zakład w Losinach kontynuował produkcję wg dawnej techniki. Wpływ na to miało zastosowanie papieru czerpanego do wyrobu filtrów dla różnych gałęzi przemysłu.
Po drugiej wojnie światowej w papiernię znacjonalizowano i urządzono w niej sale muzealne. Od 2006 r. młyn należy do spółki akcyjnej.
W 2002 r. papiernia została zaliczona przez Rząd Republiki Czeskiej do narodowych zabytków kultury. Wpisano ją również na listę informacyjną UNESCO, co zapoczątkowało starania o wpisanie obiektu na listę światowego dziedzictwa.
Papiernia w Velkich Losinach to kompleks zachowanych w dobrym stanie kilku murowanych budynków krytych gontowym dachowym. Podobnie jak w Dusznikach, dolne pomieszczenia papierni służyły do przygotowywania surowców, czerpania i obróbki papieru. Wielokokondygnacyjne strychy wykorzystywano do suszenia papieru.
W części muzealnej prezentowane są informacje o dziejach papiernictwa oraz o tradycjach wyrobu papieru w Velkich Losinach. Elementem zwiedzania jest również wizyta w czerpalni, gdzie odbywa się ręczny wyrób papieru. Papiernia w Velkich Losinach jest jednym z większych w Europie producentów papieru czerpanego.
Homburg (Niemcy)
Papiernia w Homburgu w Niemczech pochodzi z 1807 roku. Położona jest nad Menem (Kraj związkowy Bawaria). Została przeniesiona w obecne miejsce z Windheim belka po belce. Młyn w Windheim pochodził z XVII wieku. W XIX wieku w młynie zainstalowano niewielką maszynę na której wytwarzano tekturę.
Budynek posiadał podobne funkcje jak inne papiernie: w dolnych kondygnacjach odbywała się produkcja, a na strychach suszono papier. Do dziś zachowało się koło wodne i inne wyposażenie ze starego młyna oraz maszyna do produkcji tektury z II połowy XIX w.
W 1997 roku, po szeroko zakrojonych pracach remontowych otwarto Muzeum Papieru wraz z manufakturą. Instytucja jest prowadzona przez potomka dawnych papierników – Johannesa Follmera, a działalność muzeum finansuje powiat Main-Spessart.
***
Naszym zamierzeniem jest pozyskanie do współpracy kilku młynów papierniczych z innych krajów europejskich, cechujących się wyjątkową wartością. Celem jest przygotowanie wniosku o wpisanie na listę UNESCO ok. 5-8 historycznych papierni, będących świadkami ręcznej techniki wyrobu papieru.